ارث خویشاوندان طبقه‌ی اول

مقدمه

ارث خویشاوندان طبقه‌ی اول

مبحث ارث ، بحث بسیار پیچیده‌ای است که اصول واستثنائات خاصی دارد و باید هر مسئله ارث بطور موردی بررسی شود چرا که فرزندان و بازماندگان هر متوفی متفاوت از دیگری است و جنسیت افراد و نسبت آنها با متوفی باعث تغییر میزان سهم ارث می‌شود.

ارث در لغت به معنای انتقال غیر قراردادی چیزی، از شخص به دیگری است و در اصطلاح حقوقی مقصود از آن‌را انتقال مالکیت اموال میّت، پس از فوت، به ورّاث او می‌دانند[۱]  از دیدگاه قانون مدنی، ورثه‌ی متوفی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. گروه نخست، شامل ورّاث نسبی متوفی و گروه دوم شامل ورّاث سببی [۲]متوفی می‌باشد. این تفکیک به روشنی از مطالعه‌ی مواد ۸۶۱ الی ۸۶۴ قانون مدنی قابل فهم است. در زیر درباره طبقات ارث خصوصا طبقه اول مطالبی را مختصراً ذکر خواهیم کرد.

خویشاوندان نسبی

قانون مدنی در مقررات مربوط به قرابت، برای معرفی خویشاوندان نسبی از سیستم طبقاتی، درجاتی استفاده کرده است[۳] (م ۱۰۳۲ ق.م) و مجدداً همین سیستم و طبقه‌بندی را در معرفی وراّث نیز به‌کار برده است. بدین توضیح که، ورّاث نسبی در این قانون به سه طبقه‌ی مجزِّا تفکیک شده‌اند. به استناد ماده‌ی ۸۶۲ ق.م اشخاصی که به موجب خویشاوندی نسبی از متوفی ارث می‌برند۳ طبقه‌اند:

۱- پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد

۲- اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها

۳- اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها .

نکته‌ی قابل توجه در مورد این تقسیم‌بندی، آن است که به استناد ماده‌ی ۸۶۳ ق.م وارثین طبقه‌ی بعد، تنها زمانی ارث می‌برند که از وارثین طبقه‌ی قبل کسی موجود نباشد. البته به بیان دقیق حقوقی باید گفت، خویشان موجود در هر طبقه، اصلاً با وجود خویشان طبقه‌ی قبل، وارث به حساب نمی‌آیند و بیان قانون‌گذار در ماده‌ی ۸۶۳ ق.م، مبتنی بر مسامحه می‌باشد .[۴]

ارث خویشاوندان طبقه‌ی اول

خویشاوندان طبقه‌ی اول متوفی عبارتند از پدر و مادر متوفی و اولاد و اولاد اولاد متوفی. از آنجایی که پدر و مادر و اولاد بلاواسطه متوفی، به لحاظ طبقات و درجات قرابت، کمترین فاصله را با متوفی دارند و نزدیک‌ترین اقربای میت به شمار می‌آیند، هیچ‌گاه به واسطه‌ی وجود خویشاوند دیگر از ارث بردن محروم نمی‌شوند (م ۸۹۱ ق.م). حال اینکه با وجود حتی یک نفر از خویشاوندان این طبقه (طبقه‌ی اول)، هیچ یک از خویشاوندان طبقات بعدی ارث نخواهند برد.

نحوه تقسیم ارث میان وراث طبقه اول

با توجه به توضیحات فوق، ترکه‌ی متوفی به شیوه‌ی ذیل میان وارثان طبقه‌ی اول تقسیم خواهد شد:

میزان سهم الارث پدر و مادر:

همانطور که ملاحظه می شود از آنجا که پدر و مادر در طبقه اول قرار دارند در صورت فوت متوفی در هر صورت سهمی از ارث به جای مانده از فرزند خود که فوت شده خواهند برد اما میزان این سهم الارث در صورت وجود اشخاص دیگر که در طبقه اول و در کنار او قرار دارند متفاوت می شود.اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشد موجود نباشد: هر یک از ابوین در صورت انفراد تمام ارث را می برد.اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشد موجود نباشد: اگر پدر و مادر میت هر دو زنده باشند مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می برد.اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشد موجود نباشد: اگر پدر و مادر میت هر دو زنده باشند ولی مادر حاجب( شخصی از طبقات دیگر که میزان سهم الارث مادر را کمتر می کند ) داشته باشد، سدس از ترکه متعلق به مادر است و بقیه مال پدر است. حاجبان مادر در این فرض که با وجود آنها مادر از بردن بیش از سدس ترکه محروم می شود به شرح ذیل هستند: ( لازم به ذکر است این حاجبان چون در طبقات بعدی هستند به دلیل و جود مادر و پدر ارثی نمی برند )

اولا: لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند

ثانیا: پدر آنها زنده باشد

ثالثا: از ارث ممنوع نباشند مگر به سبب قتل

رابعا: ابوینی یا ابی تنها باشند

بنابراین در صورت وجود چهار شرط بالا میزان سهم الارث مادر سدس ترکه خواهد بود و باقی آنچه می ماند سهم الارث پدر راتشکیل می دهد.

هرگاه متوفی اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد: در اینصورت ابوین میت از بردن بیش از یک ثلث محروم می شوند مگر در صورتی که پدر و مادر متوفی هر دو موجود باشند با یک دختر که فرض پدر و مادر ثلث ترکه خواهد بود و فرض دختر نصف خواهد بود و چون در صورت تقسم ترکه چیزی اضافه خواهد ماند مابقی بینشان به نسبت فرضشان تقسیم می شود مگر اینکه مادر حاجب ( که خواهر و برادر متوفی هستند، لا اقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر که از ارث محروم نباشند مگر به سبب قتل و ابوینی یا ابی تنها باشند و پدر آنها زنده بشد ) داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی ارث نمی برد.

هر گاه متوفی اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد: در اینصورت هر گاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آنها تقسیم می شود و فرض هر یک از پدر و مادر یک سدس و مابقی بین تمام ورثه به نسبت فرض آنها تقسیم ی شود مگر اینکه مادر حاجب( که خو هر و برادر متوفی هستند، لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهرکه از ارث محروم نباشند مگر به سبب قتل و ابوینی یا ابی تنها باشند و پدر آنها زنده باشد )داشته باشد که در اینصورت مادر از مابقی چیزی به ارث نمی برد.

میزان سهم الارث اولاد:

اگر فرزند متوفی دختر باشد:

دختر یا دختران متوفی، از جمله وارثانی هستند که گاهی سهم معینی از ترکه دارند و گاهی نیز سهم ایشان از ترکه نا‌معین است (م ۸۹۷ ق.م). بدین توضیح که اگر متوفی فرزند پسر نداشته باشد، سهم دختر یا دختران متوفی از ترکه معین و ثابت می‌باشد و این سهم به ترتیب عبارت است از یک‌دوم یا دو‌سوم ترکه (م ۹۰۲ ق.م)

در صورتی که متوفی فرزند پسر داشته باشد، سهم دختر یا دختران او از ترکه نامعین می‌باشد و در اصطلاح حقوقی گفته می‌شود که به قرابت ارث می‌برند. یعنی پس از خارج نمودن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است، باقی‌مانده‌ی ترکه میان فرزندان میت به قاعده‌ی ذکور دو برابر اناث تقسیم می‌شود (م ۹۰۷ ق.م).

در صورتی که دختر یا دختران متوفی، تنها وارثان وی باشند، تمام ترکه به آنها می‌رسد و به تساوی میان ایشان تقسیم می‌شود .

اگر این دختر فرزند منحصر باشد به همراه پدر و مادر متوفی، نصف ترکه را خواهد برد و مابقی با توجه به میزان سهم الارث پدر یا مادر متوفی بین آنها تقسیم می شود

اگر متوفی دو دختر یا بیش از دو دختر داشته باشد و فرزند پسری هم نداشته باشد دختران دو ثلث ترکه را به ارث می برند و مابقی با توجه به میزان سهم الارث هر یک در آن طبقه بینشان تقسیم می شود

اگر وراث متوفی فقط دختر یا دختران باشد بدون وجود وارثی در طبقه اول مثل پدر و مادر، تمام ترکه به دختر یا دختران می رسد.

اگر فرزند متوفی پسر باشد:

سهم پسر متوفی از ترکه همواره نامعین است و در اصطلاح حقوقی گفته می‌شود که به قرابت ارث می‌برد. بدین توضیح که پس از خارج کردن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است (فرض‌بر ها)، باقی‌‌مانده‌ی ترکه به پسر متوفی داده می‌شود. در صورت تعدد پسر‌های متوفی، باقی‌مانده‌ی ترکه به تساوی میان آن‌ها تقسیم می‌شود.

در صورتی که پسر متوفی، تنها وارث او باشد، تمام ترکه را به ارث می‌برد و در صورتی که تنها وارثان متوفی دو یا چند پسر او باشند، تمامی ترکه به تساوی میان آن‌ها تقسیم خواهد‌ شد.

چنانچه این پسر منحصر یا متعدد باشد به  همراه پدر و متوفی چون همگی در طبق اول قرار دارند ارث می برند به اینصورت که سهم الارث پدر و مادر متوفی یک ثلث ترکه خواهد بود و مابقی به قرابت به فرزند یا فرزندان پسر می رسد که به تساوی بین خودشان تقسیم می کنند.

چنانچه وراث متوفی در طبقه یک فقط پسر یا پسران او باشند و در طبقه اول وارث دیگری نداشته باشد تمام ترکه به پسر یا پسران می رسد

در صورتی که متوفی هم فرزند دختر و هم فرزند پسر به همراه پدر و مادر در طبقه اول داشته باشد، سهم الارث پدر و مادر به دلیل وجود فرزندان یک سوم ترکه خواهد بود. و مابقی بین فرزندان دختر و پسر متوفی تقسیم می شود به این صورت که فرزندان پسر وی دو برابر فرزندان دخترش ارث خواهند برد.

میزان سهم الارث اولاد اولاد ( نوه ):

آنچه مسلم است این است که اولاد اولاد در طبقه اول قرار دارد ولی در صورتی ارث می برد که متوفی فرزندی نداشته باشد. در این صورت اولاد اولاد قائم مقام اولاد می شود و با هر یک از ابوین که زنده باشد ارث می برد

اولاد پسر یعنی فرزندان پسر متوفی دو برابر اولاد فرزندان دختر متوفی ارث می برند. حتی اگر اولاد اولاد متوفی پسر باشد اگر به واسطه مادر با متوفی قرابت پیدا کرده نصف نوه ای که از پدر با متوفی قرابت پیدا کرده ارث خواهد برد. این میزان از ترکه که به قائم مقامی به نوه‌ها می‌رسد، به قاعده‌ی ذکور دو برابر اناث بین آن‌ها تقسیم می‌شود.

در صورتی که تنها وارثان میت، اولاد اولاد وی باشند، تمامی ترکه به ترتیب مذکور در فوق به قائم‌مقامی به آن‌ها می‌رسد.

پاورقی

[۱]  – شهیدی، مهدی؛ ارث، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم، صفحه ۱۵

[۲] –  خویشاوندی نسبی، به پیوستگی طبیعی بین انسان‌ها، که نتیجه‌ی تولد انسانی از انسان دیگر است گفته می‌شود.

خویشاوندی سببی، به نوعی از خویشاوندی گفته می‌شود که در اثر ازدواج، بین زن و مرد به‌وجود می‌آید.

[۳]  – صفایی، سید حسین، امامی، اسدالله؛ مختصر حقوق خانواده، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۵، چاپ دهم، صفحه ۲۵۸ و ۲۵۹

[۴]  – کاتوزیان، ناصر؛ دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم، صفحه ۱۸۴